(English follows) Sopaxun Süwürof, 20-esirde Uyghurlar arisidin yetiship chiqqan meshhur herbiy qomandan, milliy azadliq inqilabining aktip qatnashquchisi, 1945-1949-yilliridiki Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti milliy armiyesining dangliq komandiri, Xitay kommunist istilasidin kéyin uzun mezgil siyasiy jehettin basturushqa we teqipke uchrighan shexslerdin biri.
Sopaxun Süwürof 1915-yili 5-ayda Qomul nahiyesining Astana yezisida tughulghan. 1931-yili Qomulda qozghalghan Uyghur xelqining Xitay hakimiyitige qarshi milliy azadliq inqilabining jeryanlirigha shahit bolghan. 1936-yili 16 yéshida Xuangpu Herbiy Mektipining Ürümchi shöbisige qobul qilin’ghan. 1939-yili bu mektepni püttürgendin kéyin, Shinjang ölkisining dubani, militarist Shéng Shiseyning kontrolluqidiki Qeshqerde turushluq 31-atliq polkqa teqsim qilin’ghan. Shuningdin étibaren uning herbiy komandirliq hayati bashlan’ghan. U ilgiri-keyin bolup, izwot komadiri, bataliyon komandiri, polk shitabida herbiy meslihetchi, rota komandiri qatarliq wezipilerni ötep, herbiy septe chéniqqan, shundaqla nurghun urushlarni béshidin ötküzüp, emeliy jeng tejribisige ige bolghan. 1944-yili Xinjiang ölkisining dubani, militarist Shéng Shisey Chongqinggha ketkendin kéyin, Sopaxun Guomindang armiyesi 46-diwizyesi qarimiqidiki yerlik milliy eskerler toplan’ghan 9-rotining komandiri bolghan shundaqla Ürümchi etrapida herbiy wezipe ötigen.
1944-yili 9-ayning axiri Ili rayonida Uyghur, Qazaq qatarliq yerlik xelqlerning Gomindang hakimiyitige qarshi milliy azadliq inqilabi partlighan. Shu yili 11-ayning 12-küni Ghuljada Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti qurulghanliqi jakarlan’ghan. Arqidinla muntizim milliy armiye teshkillinip, bir qatar ghelibilik urushlar netijiside Ili, Tarbaghatay, Altay 3 wilayetni azad qilghan. 1945-yili 9-aygha kelgende milliy armiye ghelibeséri sherqqe ilgirilep, ölke merkizi Ürümchige aran 120 kilométir kelidighan Manas deryasi boyigha qistap kelgen. Weziyettiki bu jiddiy özgirishler Sopaxun we u qomandanliq qiliwatqan 9-lyendiki milliy eskerlerni oyghatqan.
1945-yili 2-ayda Gomindang da’iriliri Sopaxun qomandanliqidiki milliy eskerler merkezleshken 8- we 9-lyenlerni Shixo aldinqi sépige Maytagh néfitlikini muhapizet qilishqa ewetken. Pursetni ghenimet bilgen Sopaxun qol astidiki 9-lyen bilen 8-lyendiki milliy eskerlerni qozghap, Gomindang hökümranliqigha qarshi qozghilang kötürüp, Ili inqilabigha awaz qoshqan. Ular Gomindangning shixo aldinqi sépige toplighan 20 ming kishilik armiyesining qatmu-qat qorshawini bösüp ötüp, heriketchan partizanliq urushi qilip, axiri hayat qalghan 106 neper esker bilen birlikte Sherqiy Türkistan milliy armiyesi kontrolluqidiki azad rayon’gha ötüp ketken. Shundaq qilip, Sopaxun Gomindang armiyesining rota komandiridin Sherqiy Türkistan milliy armiyesining polkownik derijilik komandiri bolup qalghan.
1945-yili 7-ayda Ghuljadiki Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti hökümiti bilen milly armiye bash qomandanliq shitabi Tengritéghidin ötüp Jenupta ikkinchi urush sépi échishni qarar qilghan. Buning bilen polkownik Sopaxun komandirliqida milliy armiyening jenubqa yürüsh qilish qismi teshkillinip, Aqsugha ewetilgen. Sopaxun qomandanliqidiki milliy armiyening jenubqa yürüsh qilish qismi shu yili 8-9-aylarda Bay nahiyesi bilen Aqsu konasheher nahiyesini azad qilip, Aqsu yengi sheher sépili ichige qamilip qalghan Gomindang armiyesige qarshi hel qilghuch urush qilghan. Emma shu yili 10-ayning otturilirida Gomindang hökümiti bilen Ilidiki Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti waqitliq hökümiti otturisida urush toxtap, Ürümchide tinchliq söhbiti bashlan’ghan. Buning bile Spaxun qomandanliqidiki milliy armiyening jenubiy yönilish qismi buyruq boyiche Iligha chékinip chiqqan.
Sopaxun qomandanliqidiki milliy armiye jenubiy yönilish qismi 1945-yili 11-ayning bashlirida qayta islah qilinip, milliy armiyening 5-atliq polki (kéyinche Tékes atliq polki) qilip teshkillen’gen. “Urush qehrimani” degen shereplik nam bérilgen Polkownik Sopaxunning mezkur polkning komandirliqigha teyinlen’gen. Shuningdin kéyin, Polkownik Sopaxun taki 1949-yilidiki communist Xitay istélasigha qeder Ilidiki milliy armiye bash qomandanliq shitabida muhim wezipilerni ötigen.
1949-yili 9-ayning axiri Kommunist Xitay armiyesi Sowétler Ittipaqining yardimi bilen Sherqiy Türkistanni ishghal qilghandin kéyin, Polkownik Sopaxun siyasiy jehette izchil halda “gumanliq shexs”, “Xitay kompartiye hakimiyitige bolghan sadaqiti töwen” dep qarilip, “idiye özgertish” kurslirigha ewetilgen we “ménge yuyush” jeryanidin ötküzülgen. 1951-yiuli 6-ayda Shinjang Herbiy Rayoni siyasiy bashqarmisi achqan siyasiy kursta terbiyelinishke ewetilgen, shundaqla herbiy septiki muhim wezipilerdin yiraqlashturulghan. 1954-yili Kommunist Xitay da’iriliri milliy armiyeni emeldin qaldurghandin kéyin, Polkownik Sopaxun 1955-yili mejburiy halda herbiy septin chekindürülüp, Shinjang Uyghur Aptonom Rayonluq Tashyol idarisige adettiki kadir qilip yötkiwetilgen. 1958-yili u “esheddiy yerlik milletchi” dégen qalpaq bilen tenqid qilin’ghan we teqip astigha élinghan. “Medeniyet Zor Inqilabi” jeryanida u qizil qoghdighuchilarning hujum we küresh qilish nishanigha aylinip, éghin künlerni béshidin ötküzgen. 1978-yili Maw dewri axirlashqandin kéyinmu uning üstidiki siyasiy bésim we teqipler axirlashmighan. 1930-we 1940-yillardiki milliy inqilab heqqide nurghun eslime maqaliliri yazghan bolsimu, emma köp qismi élan qilalmighan. “Men kechken kéchikler” namliq eslime kitabi yézilip 30 yildin artuq waqit ötkende, yeni aptorning wapatidin kéyin, kitabtiki nurghun mezmunlar qisqartilip yaki qayta retlinip, 2011-yili andin neshir qilin’ghan.
Sopaxun Süwürof 2001-yili 12-ayning 17-küni Ürümchide 86 yéshida wapat bolghan.
Sopakhun Süwüroff, a well-known Uyghur military commander of the 20th century and an outstanding commander of the East Turkestan Republic National Army from 1945 to 1949. He was also one of the prominent figures subjected to prolonged political oppression and persecution after the CCP took control of Xinjiang (East Turkestan) in late 1949.
Sopakhun Süwüroff was born in May 1915 in Astana (Erbao) Township, Qomul (Hami) County, Xinjiang. In 1931, he witnessed the local Uyghur people's uprisings against Chinese rule that broke out in Qomul. In 1936, at the age of 16, Sopakhun enrolled in the Urumqi branch of the Whampoa Military Academy and, after graduating in 1939, was assigned to the 31st Cavalry Regiment in Kashgar under the warlord Sheng Shicai. He served as a platoon leader, company commander, and staff officer in the cavalry regiment, accumulating extensive battlefield experience. In 1944, after Sheng Shicai was transferred to Chongqing, Sopakhun became the commander of the 9th Company of the Nationalist Army's 46th Division, stationed around Urumqi.
In late September 1944, an armed uprising by Uyghur, Kazakh, and other local ethnic groups against Kuomintang rule broke out in the Ili region. On November 12 of the 1944, the East Turkestan Republic was declared in Ili, and a formal National Army was established, which successively liberated the three districts of Ili, Tarbagatai (Tacheng), and Altay. By September 1945, the National Army had advanced to the Manas River, just 120 kilometers from Urumqi. This situation awakened Sopakhun and the Uyghur soldiers of his 9th Company.
In February 1945, the Kuomintang authorities assigned Sopakhun to lead the 8th and 9th Companies to defend the Maytagh (Dushanzi) oil fields. Seizing the opportunity, Sopakhun led his troops in a rebellion, pledging allegiance to the East Turkestan national revolution in Ili. After fierce battles, his two companies of soldiers broke through the encirclement of 20,000 Kuomintang troops. The last surviving 106 Uyghur soldiers eventually reached the liberated areas controlled by the East Turkestan National Army and joined forces with them. Thus, Sopakhun transitioned from being a company commander in the Kuomintang Army to becoming a colonel in the East Turkestan National Army.
In July 1945, the East Turkestan Republic government and the National Army headquarters in Ili decided to open a southern front. Sopakhun was appointed commander of the southern advance forces. Between August and September of that year, his forces liberated Bay (Baicheng) County and Onsu (Wensu) County and surrounded the Nationalist Chinese troops in Aksu City Wall. However, in mid-October, under Soviet mediation, representatives of the East Turkestan Republic in Ili and the Nationalist central government began peace talks in Urumqi.
As a result, Sopakhun's southern advance forces were ordered to cease fire and withdraw to Ili. In November of the same year, his forces were reorganized into the 5th Cavalry Regiment of the National Army (later known as the Tekes Cavalry Regiment). Sopakhun was honored with the title of "Combat Hero" and appointed as the regiment commander. Until the CCP's takeover of Xinjiang in late 1949, he held a key position in the National Army's Headquarters’ in Ili.
After the CCP occupied Xinjiang in late September 1949, Sopakhun was labeled a "suspicious figure" and accused of "insufficient loyalty to the Party." He was sent to ideological reform programs and subjected to "re-education." In June 1951, he was forced to attend a political study class organized by the Xinjiang Military District's Political Department, where he was made to confess "political problems" and engage in self-criticism.
After the disbandment of the National Army by the CCP in 1954, Sopakhun was transferred to work as an ordinary cadre at the Xinjiang Uyghur Autonomous Region Highway Bureau in 1955. In 1958, he was further criticized and labeled a "local nationalist." During the Cultural Revolution, he became a key target of the Red Guards' persecution. Although the CCP's ethnic policies softened somewhat after 1978, the political pressure and distrust toward him never fully subsided. Most of his memoirs about the national revolution of the 1930s and 1940s, which he began writing in the early 1980s, were never officially published. His memoir, The Rivers I Have Crossed, underwent more than 30 years of review and was only published in 2011 after significant edits and deletions, years after his death.
Sopakhun Süwüroff passed away on December 17, 2001, in Urumqi at the age of 86.